Donostiako erdigunean, Victoria Eugenia Antzokiaren parean eta Urumea ibaiaren ondoan, beste mundu batzuei leihoak irekitzen dizkieten kartelak agertzen dira urtero irailean. Zinemaldiaren harira hiria bisitatuko duten filmen iragarkiak dira, eta udazkenaren hasieran Donostiako paisaiaren zati bat dira jada. Iragarki horiek, hiru baino gehiago, Donostiako erdigunean eta ez Ebbing-en kanpoaldean, Missourin, urteroko erritual moduko bat dira, eta baita hiriaren elementu identifikatzaileetako baten oroigarria ere. Donostia zinema hiria da. Horrela aitortzen dugu hemen, eta horrela hautematen da kanpoan. Zinemaldiaren lan ikusgarriak, beste erakunde batzuen lan bikainarekin batera (Euskadiko Filmategia, Donostia Kultura, Tabakalera) eta Elias Querejeta Zinema Eskolaren agerpenarekin batera, irudi hori nazioartean proiektatzen lagundu du, baina baita hiria zeharkatzen duen zinemazaletasuna sustatzen ere.

Zinema, giza sormen intelektualaren, iraganekoaren eta oraingoaren adierazpen gisa, kulturaren zati integrala da, eta, beraz, gure nortasunaren, norbanakoaren eta taldearen elementu egituratzaileetako bat da. Kulturak, hezkuntzak, jakintzak, inguratzen gaituen mundua atzemateko eta gizarte atseginagoak eta bidezkoagoak garatzeko aukera ematen digute.

Hala ere, badago giza sormen intelektualaren beste adierazpen bat, iraganekoa eta oraingoa, kulturaren zati integrala dena, eta Donostian duen presentzia oharkabean pasatzen dena edo ez hain ezaguna dena, nahiz eta nazioartean duen eragina eta proiekzioa jarduera zinematografikoarenak bezain garrantzitsuak diren: Zientzia. Donostia zientzia hiria da.

2000. urtean, Donostiako Urrezko Domina emateko ekitaldiaren harira egindako hitzaldian, Pedro Miguel Etxenikek, Donostia International Physics Center-eko (DIPC) presidenteak, honela zioen: "Askoren ahaleginarekin, gune zientifiko-teknologiko txiki bat eratzen ari da Donostian. Niri gustatuko litzaidake denon artean oinarri on batzuk jartzea, hainbeste gauza bikain dituen Donostia, etorkizun ez oso urrun batean, zientzia eta teknologiako hiri gisa ezagutua izan dadin, nazioarteko aintzatespena lortuko lukeen ezagutzaren hiri gisa."

Hogei urte geroago, desira hori, une hartan ia profezia bisionario bat zena, errealitate bat da. 2000. urtean sortu zen gune zientifiko-teknologiko txiki hori goi-mailako ikerketa zientifikoa askotariko diziplinetan egiten duten erakunde eta zentroen sare trinko bihurtu da. Donostian daude unibertsitate ikertzaileak, Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza Sailaren bikaintasun-zentroak (BERC zentroak), Eusko Jaurlaritzako Lehiakortasun Sailaren ikerketa kooperatiboko zentroak (CIC zentroak), zentro teknologikoak eta ikerketarako institutu biosanitarioak. Horietako batzuek Zientzia eta Berrikuntza Ministerioaren bikaintasun-zigilua jaso dute (Severo Ochoa/Ramiro de Maeztu programa). Madril eta Bartzelona dira Donostiak baino Severo Ochoa/Ramiro de Maeztu zentro gehiago dituztenak. Gainera, enpresa ugari daude, hirian bertan edo Gipuzkoan banatuta, ikerkuntzaren aldeko apustua egiten dutenak tresna lehiakor gisa, edo zientziaren industriaren mundu zorrotzean zehaztasun handiko osagaiak eraikitzen dituztenak. Ekonomiari dagokionez, sektore pribatua Donostiako I+Gren erdia da, gutxi gorabehera.

EUSTATen datuen arabera, 2018an 4.000 lanpostu baino gehiago zeuden Donostian (DOB, hau da, dedikazio osoaren baliokidea) ikerketa eta garapenaren (I+G) kontzeptu orokorraren barruan. Horrek esan nahi du 1000 biztanleko 22 ikertzaile daudela hirian, kopuru oso altua. Balio hori herrialdeetarako indize baliokidearekin zuzenean alderatu ezin bada ere, ikerketa-zentroek eremu geografikoetan duten ohiko kontzentrazioagatik, hemen erreferentzia gisa balio du populazioaren artean ikertzaileen proportzio handiena duen herrialdea Israel dela (8 ikertzaile mila biztanleko), eta haren atzetik datoz Danimarka, Suedia eta Hego Korea (7.9, 7.6 eta 7.5, hurrenez hurren). Berariaz ikerketan diharduten langile horiei laguntzako eta zerbitzuetako langileak gehitu beharko litzaizkieke. Donostian I+G jardueretara bideratutako gastua, guztira, 226 milioi eurokoa izan zen 2017an. Kopuru hori Donostiako BPGaren% 2,5 da gutxi gorabehera, EAEko (% 1,9), Espainiako (% 1,2) edo Europako (% 2) batez bestekoa baino ehuneko handiagoa 2017an, baina Japonia edo Alemania bezalako herrialdeetakoa baino txikiagoa da, BPGren% 3 baino gehiago I+Gri ematen baitiote.

Zientziak Donostian duen pisu ekonomikoa, beraz, oso garrantzitsua da, bai eragin zuzena duelako, bai zeharkakoa delako. Ikerketa-ehun indartsu batek, gainera, eremu emankor bat sortzen du, oinarri zientifiko-teknologikoa duten enpresa-ekimen berriak garatu ahal izateko; osagai hori, ziurrenik, ezinbestekoa izango da gure ekonomiarentzat etorkizun hurbilean.

Harrigarria da ekosistema zientifiko hori hogei urte eskasean Donostian sortu izana. Eta, batez ere, harrigarria da haren sendotasuna eta produktibitatea, beste esparru batzuetan sortu ahal izan diren burbuila artifizialetatik oso urrun. 2019. urtean, Donostian 2.297 artikulu zientifiko argitaratu ziren, hau da, Euskal Autonomia Erkidego osoan argitaratutakoen herena baino gehiago. Baina ez da kopuru kontua bakarrik, kalitate kontua ere bada. Donostian kokatutako zientzialari askok aldizkari zientifiko ospetsuenetan argitaratzen dute beren alorretan, eta munduko espezialista onenekin kolaboratzen dute. Gure hiritik kanpo, zientzia munduan, Donostiak atentzioa deitzen du.

Sistema zientifiko baten garapenean ezinbestekoak dira epe luzerako politikak, laguntza etengabea eta denboran iraunkorra. Zorionez, gure inguruan, politika zientifikoa alderdien arteko tentsioetatik kanpo mantendu da, eta erakundeetako arduradunek uste orokorra izan dute, hezkuntza, osasuna edo kultura bezala, zientzia ere funtsezko elementua dela gure gizartean, gure etorkizun indibidual eta kolektiboa eraikitzeko tresna ordezkaezina. Horren adibide argia da Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza Sailak bultzatutako Ikerbasque programa, ikertzaileak erakarri, berreskuratu eta atxikitzen dituena, eta dagoeneko euskal politika zientifikoaren zeinu bihurtu dena. Ez da kasualitatea zientzia eta ezagutza udal-politikan ere presente egotea eta Donostiako Plan Estrategikoaren ardatzetako baten protagonista izatea.

Suntsitzea, ordea, eraikitzea baino askoz errazagoa da. Gizarte gisa, arrisku handienetako bat gure bizitzako alderdi jakin batzuk bermatutzat ematea da, hamarkada askotako ahaleginaren emaitza baino ez direnak. Horren adibide ugari daude, baina bi funtsezko aipatzen ditut hemen: osasuna eta hezkuntza publikoa. Kalitatezko sistema zientifikoa sortzea hirugarren adibidea da. Prozesu luzea eskatzen du, pazientzia bere eraikuntzan, baina oso erraza da eraistea. Hori azaltzeko ohiko metafora bat da mendiko etapa bat txirrindularitzan. Mendatea igotzean txirrindularia buruz buruko multzoan ondo kokatuta egon arren, zulaketa soil batek etapa ez ezik, sailkapen nagusian postu asko galtzea eragin diezaioke. Sistema zientifikoaren bilakaerak eskatzen duen zaintza ulertzeko irudi baliogarria da, ezin da ziztadarik onartu.
Aurrerapen ekonomikoa eta teknologia berriak aurrerapen zientifikoen ondoriorik agerikoenak edo deigarrienak dira agian, baina zientzia alderdi horietatik askoz haratago doan kultura-balioa duen tresna da. Donostian milaka zientzialari egoteak zientziaren eta gizartearen arteko elkarrizketa errazten eta hirian pentsamendu kritikoko, askatasun intelektualeko eta tolerantziako giroa sortzen laguntzen du. Zientifikoki prestatutako herritartasuna, ezagutzaren etengabeko aurrerapenean interesatua eta teknologia modu arduratsuan erabiltzeko kontzientziatua, gogoetatsuagoa, askeagoa eta erabakiak hartzeko gaitasun handiagoa duen herritartasuna da. Une zailak bizi ditugu, eta arazo oso konplexuei aurre egin behar diegu; askotan, konponbide sinplistak proposatzen dira publikoki, belarrira erakargarriak, baina, zoritxarrez, okerrak. Kosmologian, genetikan edo neurologian egindako azken aurkikuntzen ezagutza partikularretik haratago, ikerketa zientifikoaren metodoak, helburuak eta mugak ulertu, barneratu eta beretzat hartzen dituen herritartasuna behar dugu, populismo kaltegarriei aurre egiteko eta eztabaida informatuak sustatzeko.

Aurten, 2020an, Urumea ondoko pasealekuan egiten diren zinema-iragarki guztien artean, bada bat Zinemaldiko eskola-saioei eskainia, energiaz beteak, Velodromoan egin ohi direnak eta donostiar askok beren haurtzaroaz gogoratzen dituztenak. Oraingoan, pandemiaren ondorioz, parte hartu duten ikastetxeetako geletara eraman behar izan dituzte. Iaztik, Zinemaldiak antolatzen ditu saio horiek, DIPCrekin eta Euskadiko Filmategiarekin elkarlanean, zinemak sortzen dituen emozioak eta zientziak sortzen duen lilura uztartzeko asmoz. Aurtengo kartelean, aurten proiektatuko den filmari buruzko argazki bat sartzeaz gain, "Harrapatu bandera", ondorengoa dio: "Donostia, zinema hiria, zientzia hiria". Lehenengoaz oso kontziente gara duela urte askotatik. Bigarrenaz jabetzen hasi beharko ginateke.

Ricardo Díez Muiño
DIPC, Donostia International Physics Center-eko zuzendaria
Ikertzaile zientifikoa CSIC-UPV/EHU Materialen Fisikako Zentroan

Estatistika-iturriak: UNESCOren Estatistika Institutua, Eustat, Donostiako Udalaren Estrategia Bulegoa, Ikerbasque.